Zrenjanin je grad u Srbiji, sedište Srednjobanatskog okruga.
Zrenjanin je najveći grad u srpskom delu Banata, i treći po veličini u Vojvodini posle Novog
Sada i Subotice. Prema popisu iz 2002. godine bilo je 79.773 stanovnika (prema popisu iz
1991. bilo je 81.316 stanovnika).
Stari nazivi grada bili su Veliki Bečkerek (mađ. Nagybecskerek, nem. Großbetschkerek,
rum. Becicherecu Mare), i Petrovgrad 1935–1941. i 1944–1946. Sadašnje ime grad je dobio
1946.
- Istorija
Zrenjanin se spominje 1326. godine kao selo podignuto na tri ostrva reke Begej. Smatra se
da je na mestu gradskog centra nekad bio avarsko-slovenski ring. Mesto je potom bilo u posedu
mađarske vlastelinske porodice Beče. Pred tursku najezdu, postaje vlasništvo srpskog despota.
Kasnije je bila podignuta i tvrđava, a mesto su naselili Srbi, Nemci, Rumuni, Italijani, Francuzi,
čak i Katalonci („Nova Barselona“). Veliki Bečkerek, stari naziv mesta, postao je trgovište 1769.
godine.
Na Batki se nalaze ostaci neolitske Starčevačke kulture, a kod Aradca nekropola iz
vremena velike seobe naroda. U Ečki se nalazi Srpska pravoslavna crkva Sveti Nikola, sa
drvenim tornjem, podignuta (1711). Ona predstavlja najstariju pravoslavnu crkvu u Vojvodini.
Prvobitni ikonostas ove crkve je napravio je (1744) Nedeljko Šerban Popović. Ovaj ikonostas
danas je delom izložen u Narodnom muzeju u Zrenjaninu, pa je ikonostas u crkvi (1786)
zamenjen novim, čiji je autor nepoznat. Najstarije građevine u samom gradu su pravoslavne
crkve — Uspenska crkva u Svetosavskoj ulici (1746) i Hram Vavedenja Presvete Bogorodice u
ulici Cara Dušana (1777) ; zatim, katolička katedrala (1868); zgrada pozorišta (1840), županije
(1885) i Narodni muzej (1894). Grad se razvio oko utvrđenog jezgra kao aglomeracija seoskih
naselja i planski podignutih naselja.
Grad je 1807. doživeo katastrofalni požar. U revolucionarnoj prošlosti, u
narodnooslobodilačkom ratu, iz ovoga kraja je sedam narodnih heroja poginulo u borbi, a oko
10.000 rodoljuba bilo je u logorima i zatvorima; 2.500 ih je streljano. Posle Drugog svetskog rata
je grad doživeo privredni procvat. Posle 1991. godine, pretežno izvozna orijentacija privrede je
praktično upropaštena sankcijama i raspadom Jugoslavije, jer je izgubila tržište. Nakon
promena oktobra 2000. godine, grad se lagano oporavlja. Za vreme Austro-Ugarske bio je
sedište ugarske Torontalske županije, čiji je najveći deo posle Prvog svetskog rata pripao
Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a manji deo Kraljevini Rumuniji.
- Religija
Prema popisu stanovništva iz 2002-ge godine, većina stanovništa Zrenjanina su
Pravoslavne vere (77.28%). Ostale religije zastupljene u opštini su Rimokatoličanstvo(12.01%),
Protestantizam (2.13%), i ostali. Pravoslavni hrišćani u Zrenjaninu pripadaju Banatskoj eparhiji
Srpske pravoslavne crkve sa sedištem u Vršcu. Zrenjanin je takođe centar Zrenjaninske
biskupije Banata.
- Kultura
U gradu i okolini ima dosta kulturno-istorijskih spomenika i poznatih institucija: Narodni
muzej, Narodno pozorište "Toša Jovanović", istorijski arhiv, biblioteka, likovna kolinija u Ečki sa
galerijom i mnogobrojne škole.
- Arhitektonski spomenici
Protestantska crkva, zgrada Suda i Mali most
Uspenska crkva, Hram Uspenja presvete Bogorodice, "Uspenska" ili "Varoška crkva",
jedna je od najstarijih, u celini sačuvanih građevina u Petrovgradu. Podignuta je 1746. godine u
Svetosavskoj ulici i bila je jedina crkva u Temišvarskoj eparhiji pokrivena crepom. Zahvaljujući
toj činjenici, i što je bio izgrađen od cigala, hram je pošteđen velikog požara 1807. godine u kom
su izgorele gotovo sve drvene kuće u gradu. Crkva je podignuta kao jednobrodna graćevina sa
polukružnom apsidom na istoku i visokim zvonikom na zapadnoj strani. Ikonostas crkve uradio
je 1815. godine srpski slikar Georgije Popović. Na ikonama su, u tri zone, predstavljene scene
iz Starog i Novog zaveta. Pretpostavlja se da je Popović uradio i sedam celivajućih ikona
uljanom tehnikom na drvenoj podlozi.
Od 1951. godine ove su ikone pod zaštitom Zakona o spomenicima kulture. Zidnu
dekoraciju hrama izveo je 1924. godine akademski slikar i minhenski đak Aleksandar Sekulić.
Presto na horu crkve posvećen je prenosu poštiju Sv. Nikole. Ikone su u rezbarenim okvirima i
slične su onima na ikonostasu. Osim slikarskih radova, u hramu je sačuvan čitav niz dragocenih
predmeta primenjene umetnosti - bogoslužbenih knjiga sa vrednim kožnim povezom,
svešteničke odeće finog tkanja sa zlatovezom, predmeta iz oltarskog prostora namenjenih
liturgijskim obredima, itd.
Gradnulička crkva je sagrađena 1777. na starijem kultnom mestu, gde je prema predanju,
krajem XVI ili početkom XVII veka bio manastir u kome je služio i činio čudotvorstva monah
Rafailo, pristigao iz Hilandara. Tokom vremena njegov grob je postao mesto hodočašća,
obeležen u XVIII veku kapelom, izgrađenom uz južnu fasadu crkve. To je poligonalna građevina
od opeke, malih dimenzija, pokrivena visokim piramidalnim krovom. Drvena vrata sa žljebovima
koji formiraju paralelne rombove i profilisani krovni venac predstavljaju jedine dekorativne
elemente. Vavedenjski hram, izveden u barokno-kasicističkom maniru, jednobrodna je
građevina sa prostranom polukružnom oltarskom apsidom i plitkim pevnicama. Na istočnoj i
severnoj strani poduprta je sa pet masivnih stubaca. Visoki zvonik se uzdiže nad zapadnom
fasadom, kojom dominiraju četiri slepe niše i jedan prozorski otvor istog oblika, sa blago
zaobljenim profilisanim lukovima iznad, zabat sa dva okulusa i portal uokviren profilisanim
kamenim dovratnicima. Vertikalna podela fasada je izvršena plitkim pilastrima sa višestruko
izrezanim kapitelima, dok horizontalnu naglašavaju profilisani venci u gornjoj zoni. Ikonostasnu
pregradu, ukrašenu bogatim drvorezbarskim radom, oslikao je na početku XIX veka Arsa
Teodorović. Carske dveri i zidne slike u naosu i oltaru delo su Steve Aleksića iz 1914.
Crkva je spomenik kulture od velikog značaja. (Izvor: Spomeničko nasleđe Srbije, Zavod za
zaštitu spomenika kulture Srbije),
Gradska kuća, izgrađena 1816, rekonstruisana 1887, neobarok, Đula Partoš i Eden
Lehner.
Finansijska palata, danas Narodni muzej, izgrađena 1894, neorenesansa, Ištvan Kiš.
Pozorište, izgrađeno 1839, klasicizam, najstarija pozorišna zgrada u Srbiji.
Sud, građen od 1906. do 1908, romantizam, Šandor Ajgner i Markus Remer.
Katedrala, građena od 1864. do 1868, romanika, Stevan Đorđević.
Bukovčeva palata, izgrađena 1905, neorenesansa.
Stara „Vojvodina“, izgrađena 1886, neorenesansa, Bela Peklo.
Gimnazija, izgrađena 1846, rekonstruisana 1937. i kasnije.
Uspenska crkva, izgrađena 1746, barok, najstarija crkva u gradu.
Mali most, izgrađen 1904, najstariji most u gradu.
Most na suvom, izgrađen 1962, bez reke od 1985.
- Sport
Zrenjanin ima dugu sportsku tradiciju. Prvi sportski klubovi su osnovani u 1880-ima. Iz
Zrenjanina je bio fudbalski klub „Proleter“, koji je bio aktivan od 1947. do 2005. godine.
Danas postoji klub „FK Banat“, koji igra u prvoj saveznoj ligi i svoje domaće utakmice igra u
Karađorđevom parku, gradskom stadionu koji ima kapacitet za 18.700 gledalaca.
- Privreda
Zrenjanin je značajan industrijski centar Banata i Vojvodine. Najstariji industrijski objekat je
pivara, osnovana 1745. godine. U Zrenjaninu postoji razvijena industrija tekstila, tepiha,
nameštaja, duvana, građevinsko-industrijski kombinat, brodogradilište na Begeju, i
poljoprivredno-prehrambena industrija. Na Begejskom kanalu razvijen je ribolov.
U Zrenjaninu postoji i hemijska industrija i termoelektrana-toplana.
Zrenjanin je najveći grad u srpskom delu Banata, i treći po veličini u Vojvodini posle Novog
Sada i Subotice. Prema popisu iz 2002. godine bilo je 79.773 stanovnika (prema popisu iz
1991. bilo je 81.316 stanovnika).
Stari nazivi grada bili su Veliki Bečkerek (mađ. Nagybecskerek, nem. Großbetschkerek,
rum. Becicherecu Mare), i Petrovgrad 1935–1941. i 1944–1946. Sadašnje ime grad je dobio
1946.
- Istorija
Zrenjanin se spominje 1326. godine kao selo podignuto na tri ostrva reke Begej. Smatra se
da je na mestu gradskog centra nekad bio avarsko-slovenski ring. Mesto je potom bilo u posedu
mađarske vlastelinske porodice Beče. Pred tursku najezdu, postaje vlasništvo srpskog despota.
Kasnije je bila podignuta i tvrđava, a mesto su naselili Srbi, Nemci, Rumuni, Italijani, Francuzi,
čak i Katalonci („Nova Barselona“). Veliki Bečkerek, stari naziv mesta, postao je trgovište 1769.
godine.
Na Batki se nalaze ostaci neolitske Starčevačke kulture, a kod Aradca nekropola iz
vremena velike seobe naroda. U Ečki se nalazi Srpska pravoslavna crkva Sveti Nikola, sa
drvenim tornjem, podignuta (1711). Ona predstavlja najstariju pravoslavnu crkvu u Vojvodini.
Prvobitni ikonostas ove crkve je napravio je (1744) Nedeljko Šerban Popović. Ovaj ikonostas
danas je delom izložen u Narodnom muzeju u Zrenjaninu, pa je ikonostas u crkvi (1786)
zamenjen novim, čiji je autor nepoznat. Najstarije građevine u samom gradu su pravoslavne
crkve — Uspenska crkva u Svetosavskoj ulici (1746) i Hram Vavedenja Presvete Bogorodice u
ulici Cara Dušana (1777) ; zatim, katolička katedrala (1868); zgrada pozorišta (1840), županije
(1885) i Narodni muzej (1894). Grad se razvio oko utvrđenog jezgra kao aglomeracija seoskih
naselja i planski podignutih naselja.
Grad je 1807. doživeo katastrofalni požar. U revolucionarnoj prošlosti, u
narodnooslobodilačkom ratu, iz ovoga kraja je sedam narodnih heroja poginulo u borbi, a oko
10.000 rodoljuba bilo je u logorima i zatvorima; 2.500 ih je streljano. Posle Drugog svetskog rata
je grad doživeo privredni procvat. Posle 1991. godine, pretežno izvozna orijentacija privrede je
praktično upropaštena sankcijama i raspadom Jugoslavije, jer je izgubila tržište. Nakon
promena oktobra 2000. godine, grad se lagano oporavlja. Za vreme Austro-Ugarske bio je
sedište ugarske Torontalske županije, čiji je najveći deo posle Prvog svetskog rata pripao
Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a manji deo Kraljevini Rumuniji.
- Religija
Prema popisu stanovništva iz 2002-ge godine, većina stanovništa Zrenjanina su
Pravoslavne vere (77.28%). Ostale religije zastupljene u opštini su Rimokatoličanstvo(12.01%),
Protestantizam (2.13%), i ostali. Pravoslavni hrišćani u Zrenjaninu pripadaju Banatskoj eparhiji
Srpske pravoslavne crkve sa sedištem u Vršcu. Zrenjanin je takođe centar Zrenjaninske
biskupije Banata.
- Kultura
U gradu i okolini ima dosta kulturno-istorijskih spomenika i poznatih institucija: Narodni
muzej, Narodno pozorište "Toša Jovanović", istorijski arhiv, biblioteka, likovna kolinija u Ečki sa
galerijom i mnogobrojne škole.
- Arhitektonski spomenici
Protestantska crkva, zgrada Suda i Mali most
Uspenska crkva, Hram Uspenja presvete Bogorodice, "Uspenska" ili "Varoška crkva",
jedna je od najstarijih, u celini sačuvanih građevina u Petrovgradu. Podignuta je 1746. godine u
Svetosavskoj ulici i bila je jedina crkva u Temišvarskoj eparhiji pokrivena crepom. Zahvaljujući
toj činjenici, i što je bio izgrađen od cigala, hram je pošteđen velikog požara 1807. godine u kom
su izgorele gotovo sve drvene kuće u gradu. Crkva je podignuta kao jednobrodna graćevina sa
polukružnom apsidom na istoku i visokim zvonikom na zapadnoj strani. Ikonostas crkve uradio
je 1815. godine srpski slikar Georgije Popović. Na ikonama su, u tri zone, predstavljene scene
iz Starog i Novog zaveta. Pretpostavlja se da je Popović uradio i sedam celivajućih ikona
uljanom tehnikom na drvenoj podlozi.
Od 1951. godine ove su ikone pod zaštitom Zakona o spomenicima kulture. Zidnu
dekoraciju hrama izveo je 1924. godine akademski slikar i minhenski đak Aleksandar Sekulić.
Presto na horu crkve posvećen je prenosu poštiju Sv. Nikole. Ikone su u rezbarenim okvirima i
slične su onima na ikonostasu. Osim slikarskih radova, u hramu je sačuvan čitav niz dragocenih
predmeta primenjene umetnosti - bogoslužbenih knjiga sa vrednim kožnim povezom,
svešteničke odeće finog tkanja sa zlatovezom, predmeta iz oltarskog prostora namenjenih
liturgijskim obredima, itd.
Gradnulička crkva je sagrađena 1777. na starijem kultnom mestu, gde je prema predanju,
krajem XVI ili početkom XVII veka bio manastir u kome je služio i činio čudotvorstva monah
Rafailo, pristigao iz Hilandara. Tokom vremena njegov grob je postao mesto hodočašća,
obeležen u XVIII veku kapelom, izgrađenom uz južnu fasadu crkve. To je poligonalna građevina
od opeke, malih dimenzija, pokrivena visokim piramidalnim krovom. Drvena vrata sa žljebovima
koji formiraju paralelne rombove i profilisani krovni venac predstavljaju jedine dekorativne
elemente. Vavedenjski hram, izveden u barokno-kasicističkom maniru, jednobrodna je
građevina sa prostranom polukružnom oltarskom apsidom i plitkim pevnicama. Na istočnoj i
severnoj strani poduprta je sa pet masivnih stubaca. Visoki zvonik se uzdiže nad zapadnom
fasadom, kojom dominiraju četiri slepe niše i jedan prozorski otvor istog oblika, sa blago
zaobljenim profilisanim lukovima iznad, zabat sa dva okulusa i portal uokviren profilisanim
kamenim dovratnicima. Vertikalna podela fasada je izvršena plitkim pilastrima sa višestruko
izrezanim kapitelima, dok horizontalnu naglašavaju profilisani venci u gornjoj zoni. Ikonostasnu
pregradu, ukrašenu bogatim drvorezbarskim radom, oslikao je na početku XIX veka Arsa
Teodorović. Carske dveri i zidne slike u naosu i oltaru delo su Steve Aleksića iz 1914.
Crkva je spomenik kulture od velikog značaja. (Izvor: Spomeničko nasleđe Srbije, Zavod za
zaštitu spomenika kulture Srbije),
Gradska kuća, izgrađena 1816, rekonstruisana 1887, neobarok, Đula Partoš i Eden
Lehner.
Finansijska palata, danas Narodni muzej, izgrađena 1894, neorenesansa, Ištvan Kiš.
Pozorište, izgrađeno 1839, klasicizam, najstarija pozorišna zgrada u Srbiji.
Sud, građen od 1906. do 1908, romantizam, Šandor Ajgner i Markus Remer.
Katedrala, građena od 1864. do 1868, romanika, Stevan Đorđević.
Bukovčeva palata, izgrađena 1905, neorenesansa.
Stara „Vojvodina“, izgrađena 1886, neorenesansa, Bela Peklo.
Gimnazija, izgrađena 1846, rekonstruisana 1937. i kasnije.
Uspenska crkva, izgrađena 1746, barok, najstarija crkva u gradu.
Mali most, izgrađen 1904, najstariji most u gradu.
Most na suvom, izgrađen 1962, bez reke od 1985.
- Sport
Zrenjanin ima dugu sportsku tradiciju. Prvi sportski klubovi su osnovani u 1880-ima. Iz
Zrenjanina je bio fudbalski klub „Proleter“, koji je bio aktivan od 1947. do 2005. godine.
Danas postoji klub „FK Banat“, koji igra u prvoj saveznoj ligi i svoje domaće utakmice igra u
Karađorđevom parku, gradskom stadionu koji ima kapacitet za 18.700 gledalaca.
- Privreda
Zrenjanin je značajan industrijski centar Banata i Vojvodine. Najstariji industrijski objekat je
pivara, osnovana 1745. godine. U Zrenjaninu postoji razvijena industrija tekstila, tepiha,
nameštaja, duvana, građevinsko-industrijski kombinat, brodogradilište na Begeju, i
poljoprivredno-prehrambena industrija. Na Begejskom kanalu razvijen je ribolov.
U Zrenjaninu postoji i hemijska industrija i termoelektrana-toplana.
